درباره مجموعه های دستکند زیرزمینی سامن و ارزانفود چه می دانیم؟ - مجله مستانه

در بیشتر مواقع، وقتی نام از مجموعه های دستکند بخصوص مجموعه های دستکند زیرزمین برده می شود به یاد نوش آباد، شهر تاریخی حریره کیش و… می افتیم. اما قطعا ایران مملو از شگفتی هایی است که تا به امروز ندیده و نشده ایم. در این میان رمز و رازهایی وجود دارد که دانستن آن برایمان مجذوب کننده خواهد بود.

علی خاکسار (سرپرست هیئت های کاوش دستکندهای همدان و مدیر پایگاه میراث ملی سامن و ارزانفود) پیرامون اینکه درباره مجموعه های دستکند زیرزمینی سامن و ارزانفود چه می دانیم؟ گفت: پس از گذشت چندین سال وقفه و اعتبارات اندکی که به مجموعه دستکندهای سامن و ارزانفود اختصاص پیدا می کرد، بالاخره در سال 1399 اعتبارات نسبتا خوب و مناسبی به این مجموعه دستکندها تخصیص یافت. با دریافت این اعتبارات پیروز شدیم تا کارهای بازسازی و ساماندهی این دستکندها انجام دهیم و امیدوار هستیم در امسال هر دو مجموعه به اسم سایتهای گردشگری افتتاح و بازگشایی شوند.

به گفته او، مجموعه دستکند سامن یک مجموعه کوچک زیرزمینی است که در زیر شهری به نام سامن در جنوب شهر ملایر استان همدان واقع شده است. این مجموعه دستکند در سال 1384 کشف و از همان زمان کارهای ساماندهی آن شروع شد. اولین فصل کاوش در سال 87 انجام و پس از آن پنج فصل دیگر کاوش و اقدامات پژوهشی در این مجموعه دستکند زیرزمینی انجام شد در واقع میتوان گفت تا به امروز شش فصل کاوش در مجموعه دستکند زیرزمینی سامن انجام شد. نتیجه این کاوش ها دستیابی به مجموعه فضاهای بسیار گسترده ای است که در سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده اند و تمام این مجموعه زیر بستر شهری و معابر و ساختمان های اداری شهر سامن واقع شده است.

خاکسار اضافه نمود: یکی از ویژگی های این شهر علاوه بر آنکه در دل سنگ گرانیت که یکی از سخت ترین سنگ های موجود است ساخته شده و میتوان از آن به اسم یکی از شاهکارهای معماری شهرهای زیرزمینی یادکرد، وجود اسکلت های انسانی در فضاهای اتاق ها است. در واقع میتوان گفت شاهد تدفین های متعدد و مکرر در اتاق ها و فضاهای مجموعه دستکند سامن هستیم. از اینرو کارهای پژوهشی با وسواس بسیار زیاد انجام شد و سعی کردیم مدارک باستان شناسی حفظ و مستند شود. کارهای مطالعاتی بر روی تمام بخش ها از اشیا و اسکلت ها گرفته تا مواد فرهنگی منقول انجام و مستند شد. بعلاوه کار بازسازی و ساماندهی اسکلت ها جهت حفاظت از آن ها اجرا شده است. اکنون در بافت های یونولیتی نگهداری می شوند تا بعد از بازسازی و ساماندهی فضاها و آماده سازی آنها اسکلت ها مجددا به سایت بازگردانده و چیدمان شوند در نهایت مجموعه سامن تبدیل به سایت موزه خواهد شد.

این باستان شناس گفت: از آنجایی که مجموعه دستکند سامن در زیر یک شهر واقع شده است که اکنون دارای سکنه و فعال است از این رو با محدودیت هایی برای ایجاد ورودی و خروجی آن روبه رو بودیم از این رو در سال 1398 ساختمانی متروکه را خریداری کردیم که تبدیل به ورودی مجموعه شهر زیرزمینی سامن شد. بعد از بازدید از آنجایی که فضا محدود است و امکان ورود و خروج از یک در وجود ندارد، درحال ساماندهی مسیری برای خروج بازدیدکنندگان هستیم. بازسازی ساختار معماری، نورپردازی اجرا شده و به محض طراحی خروجی و ویترین ها برای نمایش اشیا و پوشش دهی اسکلت ها، این مجموعه به روی بازدیدکنندگان و گردشگران بازگشایی خواهد شد و تبدیل به نخستین سایت موزه دستکند زیرزمینی استان همدان می شود.

او با اشاره به آنکه برای آنکه بین باستان شناسان و مردم شهر سامن تعارضی پیش نیاید، درحال حاضر تنها فضاهایی که زیر معابر بود کاوش شده است، یادآور شد: در آینده قطعا اتفاقاتی خواهد افتاد که بتوانیم فضاهایی را خریداری و آزادسازی کنیم. درحال حاضر 5 هکتار فضای دستکند زیرزمینی شناسایی شده که میتوان گفت زیر بافت مرکزی شهر واقع شده است. احتمالا بخشی از این شهر در زیر خانه مردم قرار گرفته باشد. حتی بعضی از خانه ها به بعضی از اتاق های این دستکند زیرزمینی دسترسی دارند و اکنون به اسم زاغه یا انباری استفاده می شود.

خاکسار درخصوص تدفین هایی که در مجموعه دستکند زیرزمینی سامن بدست آمده، گفت: سال 87 در دومین فصل پژوهشی به اسکلت ها برخوردیم و دیدیم که بعضی از استخوان ها به صورت توده استخوانی و روی هم در گوشه اتاق انباشته شده بودند. بعضی از استخوان ها هم حالت تدفین داشتند و اسکلت به صورت چمباتمه ای یا طاق باز بدون آنکه جابه جا شده باشد، در اتاق ها قرار داشتند. این یافته ها نشان می داد که این مجموعه یک دوره طولانی احتمالا اشکانی-ساسانی مربوط به افراد غیر مسلمان شاید هم تا اوایل دوره اسلامی، مورد استفاده بوده و باتوجه به تدفین های اجرا شده احتمالا جنبه آیینی داشته است. حتی استخوان های متوفا های قدیمی در گوشه اتاق جمع آوری و تدفین نو انجام میشده است. در یکی از اتاق ها 11 نفر و در یکی دیگر 8 تدفین شناسایی شده است.

به گفته او، از فرد 70 تا نوجوان 12ساله و حتی کودک و نوزاد در میان تدفین ها دیده شده و زن و مرد در میان آنها بود. در سامن با کلونی از اتاق ها در کنار هم روبرو هستیم که با راهروهایی با عرض کم در حدود 70 سانتیمتر با یکدیگر ارتباط دارند. حتی یک قنات شناسایی شده که همچنان آب دارد و در آن موقع هم آب در اختیار آنها بود. قدیمی ترین مواد فرهنگی که در این مجموعه بدست آوردیم مربوط به دوره اشکانیان است. معتقد هستیم این تدفین ها اشکانی هستند و قطعا ایجاد چنین فضایی به اعتقادات مذهبی با پشتوانه حکومتی بازمی شود. احتمال می دهیم که در ابتدا کاربری اعتقادی داشته و از این فضاها به اسم گوردخمه استفاده نموده اند در دوره های بعد که به دوره ساسانی و اوایل اسلامی می رسد از این فضاها به اسم پناهگاه استفاده شد.

این باستان شناس توضیح داد: اشیای متنوعی از دوره های مختلف تا ایلخانیان و تیموریان حتی صفوی و قاجار بدست آوردیم که نشان می دهد از این مجموعه به کرات استفاده شده. اما اینگونه به نظر می رسد که به علت تقدس مکان، حتی در دوره های بعد پاکسازی کامل صورت نگرفته و اشیا و تدفین ها سر جای خود هستند.

او در ادامه به ارزانفود به اسم مجموعه دستکند دیگری یاد کرد که در شهرستان همدان واقع شده است و گفت: این مکان در سال1389 به وسیله حفاران معدن کشف شد که البته با بعضی از شیطنت ها و حضور آنها در فضاها هم روبه رو شدیم. در نهایت شورای محل آگاه و موضوع را به میراث فرهنگی خبر داد. همان سال مجوز کاوش صادر شد که در نهایت چهار فصل کاوش انجام و منجر به شناسایی مجموعه ای بسیار گسترده شد. از آنجایی که این مجموعه در بیابان بود از این رو توانستیم فضای زیادی را کاوش کنیم. درنهایت در هشت نقطه تپه کاوش و حدود 90 اتاق شناسایی شده که به صورت دستکند در بستر سنگ شیست بود.

او با اشاره به تفاوت هایی که ارزانفود با سامن دارد، گفت: در ارزانفود با یک مجموعه بسیار فشرده روبرو هستیم. بطور مثال در بخشی از ارزانفود با 30 اتاق روبه رو شدیم که ورودی یا خروجی های متعدد به سطح تپه دارد. البته تدفین هم پیدا نکردیم. هرچند که مباحث اعتقادی مذهبی یکی از فرضیات ما درخصوص این مجموعه دستکند است اما احتمال بیشتر را منوط به پناهگاه بودن آن می دانیم. شواهدی از دوره های تاریخی مختلف در این مجموعه بدست آمده اما شواهد دوره اسلامی بسیار قوی است.

خاکسار ادامه داد: در کشفیات اولیه با سکوهای لبه دار شبیه آخور روبرو شدیم که احتمال می دادیم برای نگهداری احشام استفاده شود. اما با پیشروی کاوش ها متوجه شدیم چنین چیزی نیست و هیچگونه شواهدی از وجود فضولات حیوانی پیدا نکردیم. حتا اشیاء آشپزخانه و ظروف زندگی در تنوع بالا از دوره های مختلف بدست آمد که نشان از استقرار در دوره های مختلف داشت. اما از نظر ساختار با جزییاتی روبه رو شدیم که درهیچ سایتی مشاهده ننموده ام.

بطور مثال، با یکسری قلاب ها روبه رو شدیم که از سنگ بستر تراشیده شده بودند و کاربردی بوده اند و این احتمال رامی دهیم که چیزی به آنها می بستند. این قلاب ها در تمام اتاق ها به تعداد خیلی زیاد وجود دارد. اگر بگوییم با کاوش یک دهم تپه و کشف حدود 100 اتاق هنوز علتی برای وجود و تراشیدن این تعداد قلاب بدست نیاورده ایم و هنوز نمی دانیم کاربرد آنها چه بود. حتی احتمال آن را دادیم که زندانیان را می بستند یا احشام و حیوانات را که امکانش نیست. حتی احتمال دادیم که کارگاه تولیدی بوده و برای بستن ظروف استفاده می شدند که آن هم رد شده است. در واقع تمام فرضیات مطرح شده را نمیتوان اثبات کرد و یک ساختار معماگونه دارد.