تالاب گاوخونی از شروع تا امروز

به گزارش مجله مستانه، تالاب ها از مفیدترین و درعین حال بدبیارترین زیست بوم های طبیعت به شمار می فرایند، زیرا هیچ یک از زیست بوم های دنیا به مقدار ی تالاب ها صدمات ناشی از کوته اندیشی بشر و تمایلات خودخواهانه ی انسان - محوری را تجربه نکرده اند. بشر با نابودی تالاب ها، سطح پایین معرفت و دانش خود را در ابعاد مختلف علمی، مالی،

تالاب گاوخونی از شروع تا امروز

تالاب گاوخونی از شروع تا امروز

نویسنده:مهندس مریم امیدی (1)

مقدمه

تالاب ها از مفیدترین و درعین حال بدبیارترین زیست بوم های طبیعت به شمار می فرایند، زیرا هیچ یک از زیست بوم های دنیا به مقدار ی تالاب ها صدمات ناشی از کوته اندیشی بشر و تمایلات خودخواهانه ی انسان - محوری را تجربه نکرده اند. بشر با نابودی تالاب ها، سطح پایین معرفت و دانش خود را در ابعاد مختلف علمی، مالی، اجتماعی و فرهنگی نشان داده است و متأسفانه هنوز فرایند تخریب این سیستم های طبیعی بی همتا که ده ها کارکرد متفاوت و موزون را یک جا در خود دارند، متوقف نشده است.

نخستین گام در زمینه ی حفاظت از تالاب ها و کارکردهای آن ها برگزاری همایش کشورهای دنیا برای امضای معاهده ی حفظ و حمایت از تالاب های با اهمیت دنیای بوده است که در سال 1972 در شهر رامسر در کشور ایران برگزار شد و بدین ترتیب کنوانسیون رامسر پا به عرصه ی وجود نهاد [2].

به نظر می رسد در حمایت جدی از تالاب ها، همه ی کشورها از نظر پیشینه ی فرهنگی دارای ضعف های کم و بیش یکسانی هستند، به طوری که با وجود پیامدهای ماندگار تخریب تالاب ها، فرایند نابودی آنها هنوز متوقف نشده است. در سال های اخیر گرچه موضوع زهکشی به عنوان روشی برای اصلاح و بهبود اراضی نامناسب شور و شیرین کاهش یافته، ولی کاربری های دیگری که پیامدهای آنها کمتر از خشکاندن نیست بر این زیستگاه ها تحمیل شده است. معرفی گونه های غیربومی برای فراوری آبزیان، فعالیت به ظاهر مفیدی است که پیامدهای آن زیاد جلب توجه نمی کند، در حالی که در نابودی گونه های آندمیک و کاهش ارزش های تالاب ها نقش مؤثری دارد.

تالاب ها به عنوان زیست بوم های حاصل خیز، غنی و منحصربه فرد می توانند در برنامه های راهبردی مالی - اجتماعی نقش معین کننده داشته باشند، اما این مفهوم در تقابل و تضاد با تصور سنتی و مرسوم از تالاب ها قرار گرفته است.

تصور رایج از تالاب ها، هنوز این زیست بوم ها را اراضی خیس یا آبی با حاشیه های لجنی و دور از دسترس، و کانونی برای رشد و نمو حشرات و شیوع بیماری ها می داند که اغلب با واژه های مرداب یا باتلاق تعریف می شود. به همین لحاظ رهایی از چنین اراضی به وسیله زه کشی و تبدیل آنها به اراضی زراعی، نه تنها نخستین هدف جوامع روستایی و نهادهای دولتی بوده است، بلکه در الگوهای رایج توسعه ی مالی و نزد تصمیم گیران سیاسی به عنوان نوعی توسعه تلقی می شود [2].

طبق تعریف کنوانسیون رامسر، تالاب عبارتست از: منطقه ها مردابی، آبگیر، تورب زار (پیت زار)، طبیعی یا مصنوعی، دائم یا موقت، با آب ساکن، جاری، شیرین، لب شور یا شور، مشتمل بر آن دسته از آب های زیرزمینی که عمق آب در کشند پایین از 6 متر تجاوز نکند [5].

در سال های اخیر بعضی موفقیت ها در تنویر افکار عمومی در زمینه ی حفاظت از تالاب ها شکل گرفته است، اکنون دست کم این آگاهی به وجود آمده است که نسبت به فایده مندی دگرگون سازی تالاب ها برای سایر کاربری ها با تردید و احتیاط برخورد شود [2].

اما آنچه مسلم است، خواست و اراده ی سیاسی دولت ها و آگاهی تصمیم گیران و لحاظ نمودن اهمیت تالاب ها در سیاست گزاری ها می تواند نقش بسیار معین کننده ای در بقای این زیست بوم های حساس و شکننده داشته باشد.

حوضه ی آبخیز زاینده رود - گاوخونی

رودخانه ی زاینده رود

رودخانه ی زاینده رود یکی از مهم ترین رودخانه های ایران است که از رشته ی زردکوه بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری و کوه های غرب اصفهان واقع در شهرستان های فریدون شهر و فریدن سرچشمه می گیرد.

زاینده رود مهم ترین جریان دائمی آب شیرین در فلات مرکزی ایران محسوب می شود که نقش مهمی در توسعه ی این بخش از سرزمین ما دارد. آب زاینده رود در تمامی طول سال برای مصارف گوناگون قابل استفاده است. سواحل این رودخانه به ویژه از سرچشمه تا شهر اصفهان از منظره و زیبایی خاصی برخوردار است [4] و [1].

این رودخانه زیست گاه مناسبی برای رشد و تکثیر انواع ماهیان است. بعلاوه در طول سال به ویژه در فصول پاییز و زمستان، تعداد قابل توجهی از انواع پرندگان مهاجر - که برای زمستان گذرانی از نقاط سردسیر به سمت نواحی جنوبی مهاجرت می کنند - در زاینده رود مشاهده می شوند [4].

تالاب گاوخونی

زاینده رود پس از طی راستا پرپیچ و خم خود به تالاب گاوخونی منتهی می شود.

تالاب گاوخونی در تاریخ 23 ژوئن 1975 به عنوان یکی از تالاب های مهم بین المللی در لیست تالاب های کنوانسیون رامسر معرفی و ثبت شد.

این تالاب در جنوب شرقی اصفهان در جوار سیاه کوه و 20کیلومتری شهر ورزنه قرار گرفته است. مساحت آن حدود 47000 هکتار است که با در نظرگرفتن اراضی محدوده ی تالاب، وسعت آن بالغ بر 60000 هکتار می شود. از منابع آب تالاب می توان به آب رودخانه ی زاینده رود، نزولات آسمانی، آبراهه های فصلی و سیلاب های حاصل از کوه های مجاور اشاره کرد. این تالاب زیست گاه مناسبی برای انواع پرندگان مهاجر به خصوص در فصل زمستان محسوب می شود [4] و [1].

حیات وحش

با توجه به مطالعات انجام یافته، تعداد 229 گونه جانور متعلق به 147 جنس و 70 خانواده از 5 رده ی مهره داران شامل: 49 گونه پستاندار، 125 گونه پرنده، 42 گونه خزنده، یک گونه دوزیست و 12 گونه ماهی در حوضه ی آبخیز زاینده رود شناسایی شده است [4].

در محدوده ی تالاب گاوخونی نیز انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان و ماهیان زندگی می کنند.

پوشش گیاهی

در حوضه ی آبخیز زاینده رود - گاوخونی بیش از 910 گونه گیاهی از 390 جنس و 83 خانواده شامل انواع گیاهان اندمیک، با ارزش ژنتیکی، دارویی، زینتی، خوراکی و صنعتی شناسایی شده است [4].

از مهم ترین گیاهان حاشیه ی تالاب گاوخونی می توان گز، کاسنی، شب بو، قیچ، خارشتر، گون، کاروانکش، کهورک و شیرین بیان را نام برد. خانواده ی اسفناج با داشتن بیش از 17 گونه ی گیاهی، بیش ترین فراوانی و تنوع گیاهی را در این منطقه داراست [1].

اقلیم

منشاء اصلی بارندگی های حوضه های آبریز محور زاینده رود سیستم های باران زایی است که به تناوب از اوایل پاییز تا اواسط بهار، این حوضه را تحت تأثیر خود قرار می دهند و موجب ریزش های جوی می شوند. رژیم بارندگی این حوضه، مدیترانه ای است و بدین ترتیب حجم اصلی ریزش های جوی سالانه در پاییز و زمستان متمرکز است و در فصل خشک سالی که از اواسط اردیبهشت ماه تا اوایل مهرماه ادامه دارد، کمتر از 7 درصد بارندگی سالانه نازل می شود [4] و [1].

محدوده ی تالاب گاوخونی نیز دارای آب و هوای خشک کویری است و به علت تبخیر زیاد از سطح تالاب در فصل های خشک، حاشیه ی پیرامون آن نیز زیر پوشش پوسته های نمکی قرار می گیرد. وجود ارتفاعات، اثر کویر و توسعه گونه های مختلف گیاهی در منطقه ها مختلف حوضه ی آبریز این تالاب، موقعیت اقلیمی خاصی به آن بخشیده است، به طوری که در بلندی های غربی آن، سرمای شدید، و در بخش شرق، گرمای شدید روز و شب های نسبتاً سرد را می توان انتظار داشت [4].

میانه دمای سالانه 14/3 درجه سانتی گراد، میانه بارندگی سالانه کمتر از 75 میلی متر و اندازه تبخیر سالانه 3000 تا 3200 میلی متر می باشد [4].

شرایط توپوگرافی و زمین شناسی

حوضه ی زاینده رود - گاوخونی در بخش میانی فلات مرکزی ایران واقع شده است و مساحت کل حوضه های آبریزی که آب آنها وارد تالاب گاوخونی می شود در حدود 41347 کیلومترمربع برآورد شده است.

بخش غربی این حوضه سرزمین کوهستانی و مرتفع است و قسمتی از رشته کوه های زاگرس و دامنه های آن را در برمی گیرد و بخش شرقی، شمالی و مرکزی این حوضه، سرزمین پست و هموار است. شیب عمومی حوضه از سمت غرب به شرق کاهش می یابد و هرچه به سمت شرق برویم از ارتفاع زمین کاسته می شود، تا جایی که مرز شرقی حوضه در نزدیکی دشت های کویر قرار می گیرد [4].

تالاب گاوخونی از نظر نحوه ی تشکیل، جزئی از یک فرونشست ناپیوسته است که در شکل گیری آن گسل های پرشیب نقش اساسی داشته اند و تلماسه های اطراف آن و نهشته های تبخیری نمکی اطراف تالاب از جمله پتانسیل های باارزش زمین شناسی محسوب می شود و در حال حاضر در روستاهای اطراف این تالاب، بهره برداری نمک صورت می گیرد [4].

تهدیدات

1-خشک سالی تالابدر سال های اخیر بخش اعظمی از تالاب به دلایلی از قبیل: کاهش نزولات جوی و کاهش آب ورودی به تالاب خشک شده است [1].

دلایل کاهش آب ورودی به تالاب نیز عبارتند از:

- رشد جمعیت و مهاجرت به استان اصفهان و درنتیجه افزایش مصرف آب؛

- توجه شبکه های آب رسانی و انتقال آب به شهرها و استان های مجاور از قبیل یزد و کاشان؛

- افزایش سطح اراضی کشاورزی حاشیه ی زاینده رود و استفاده از روش های غلط آبیاری که هدرروی آب در آنها زیاد است؛

- توسعه ی فضاهای سبز شهری؛

- افزایش مصارف تازه از جمله مصارف صنعتی و توسعه ی صنایع بزرگ از جمله فولادسازی؛

2- بالارفتن غلظت فلزات سنگین در آب تالاب بیش از حد استاندارد که در اثر ورود زهکش های کشاورزی حاوی علف کش ها، آفت کش ها و کودهای شیمیایی به تالاب است. این موضوع تأثیری نامطلوب بر خاک و پوشش گیاهی گذاشته است و ادامه ی بقای جانداران تالاب را با مشکل روبرو می سازد و در واقع زنگ خطری برای حیات این زیست بوم ارزشمند تلقی می شود [4] و [1].

3- برداشت نمک از تالاب باعث تخریب این زیست بوم می شود و کاهش امنیت برای جانداران آن و کاهش ارزش زیباشناختی منطقه را در پی دارد [4].

4- تخریب پوشش گیاهی حاشیه ی تالاب به دلایل: چرای بی رویه ی دام، آتش سوزی های عمدی و غیرعمدی.

5- شکار غیرمجاز [4] و [1].

$ارزش ها و کارکردها

$1- تاریخی

حوضه ی آبخیز زاینده رود - گاوخونی که در دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری قرار گرفته است یکی از نواحی مهم طبیعی و فرهنگی - تاریخی ایران زمین محسوب می شود. از لحاظ تاریخی و باستانی، این منطقه یکی از قدیمی ترین نواحی ایران است که زندگی در آن شکل گرفته است [4].

$2- طبیعی

به لحاظ طبیعی نیز وجود طبیعت شگفت انگیز و ارتفاعاتی همانند زردکوه، کوه کلار، شیدا، و نیز رودخانه ی زاینده رود، چشمه ها و آبشارها، گونه های متنوع گیاهی و جانوری، زیست بوم های ارزشمند طبیعی، از زمینه ها و استعدادهای این ناحیه محسوب می شوند [4].

3- گردشگری

آنالیز شرایط گردشگری منطقه نشان می دهد این ناحیه یکی از مقاصد عمده برای تورهای ورودی به ایران است. شهر اصفهان در این میان سهم به سزایی دارد. تنوع آب و هوایی و وجود چشم مقدارای منحصربه فرد طبیعی در این منطقه باعث شده طبیعت گردان داخلی و خارجی به این ناحیه روی آورند.

وجود تپه های ماسه ای اطراف تالاب گاوخونی، جاذبه های فرهنگی و تاریخی شهرهای مختلف راستا حوضه ی زاینده رود تا تالاب گاوخونی، جاذبه ی مربوط به تجمع انواع پرندگان در راستا رودخانه ی زاینده رود تا تالاب، و علاقه مندی به تماشای پرندگان باعث شده گردشگران زیادی از این ناحیه تماشا کنند [4] و [1].

سایر ارزش های تالاب گاوخونی

- یک نمونه ی منحصر به فرد از زیست بوم باارزش در فلات مرکزی ایران؛

- زیستگاه زمستان گذرانی و جوجه آوری بسیاری از انواع پرندگان آبزی و کنار - آبزی؛

- حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش خاک و تثبیت شن های روان؛

- کنترل سیلاب و تغذیه ی سفره های آب زیرزمینی؛

- ارزش های تفرجگاهی تالاب به علت دارا بودن قابلیت های توأم طبیعت گردی و ارزش های تاریخی و اجتماعی؛

- استفاده ی مردم محلی از تالاب از قبیل: تأمین علوفه دام، برداشت نمک و..؛

- اهمیت پژوهشی و آموزشی.

بحث

با توجه به خشک سالی های اخیر در کشور به خصوص در استان اصفهان، بسیاری از زیست گاه های آبی و تالاب ها در معرض خشکی کامل قرار گرفته اند. این در حالی است که عدم توجه تصمیم گیران و مسئولان به چنین زیست گاه های ارزشمندی، فرایند تخریب و نابودی آنها را سرعت بخشیده است. با توجه به ارزش ها و کارکردهای هر تالاب از جمله تالاب گاوخونی، تخریب آن باعث از بین رفتن تمامی آن ارزش ها می شود. به طوری که تأثیر آن در تمامی ابعاد اجتماعی - فرهنگی - مالی و حتی سیاسی قابل لمس خواهد بود.

به عنوان مثال سال ها قبل هزاران پرنده از انواع گونه های مهاجر زمستان گذران برای تغذیه و تتازه قوا و گذراندن تعدادی از روزهای سال به تالاب گاوخونی مراجعت می نمودند. در حالی که طبق آمار در سال های اخیر جمعیت پرندگان مهاجر در این تالاب بسیار کاهش یافته که علت عمده ی آن خشک شدن کامل تالاب است.

بر اساس آمار موجود در سال 1387 کمتر از 200 قطعه، در سال 86 حدود 500 قطعه و در سال 85 حدود 1200 قطعه پرنده در این تالاب مشاهده شده است که این تنوع و تعداد در مقایسه با سال های پرآبی تالاب بسیار ناچیز و جزئی محسوب می شود [3].

با توجه به موارد مطرح شده چنانچه توجهی به این زیست گاه ارزشمند صورت نگیرد، در آینده ای نزدیک این زیست بوم منحصربه فرد برای همواره به خاطره ها خواهد پیوست. امید آن که با ارائه ی روش های مدیریتی مناسب و مطلوب، راهکارهای مؤثری برای حفظ این زیستگاه باارزش اندیشیده شود.

پی نوشت

1-کارشناس ارشد زیستگاه و تنوع زیستی، اداره ی کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان.

منابع

1-مجموعه مقالات پذیرفته شده در اولین همایش منطقه ای حوضه ی زاینده رود، تالاب گاوخونی و توسعه ی پایدار، سازمان عمران زاینده رود، مرداد 1383.

2- مجنونیان، هنریک، تالاب ها طبقه بندی و حفاظت تالاب ها- ارزش ها و کارکردها، سازمان حفاظت محیط زیست، 1377.

3-مجموعه ی آمار سرشماری پرندگان در سال های مختلف، اداره ی کل حفاظت محیط زیست اصفهان، 1387.

4-مطالعات گردشگری حوضه ی زاینده رود - گاوخونی، مهندس مشاور امکو، منتشر نشده.

5-سایت کنوانسیون رامسر www.Ramsar.org

منبع: ماهنامه فنی تخصصی دانش نما شماره 175-174

منبع: راسخون
انتشار: 4 آذر 1400 بروزرسانی: 4 آذر 1400 گردآورنده: mastanehtoline.ir شناسه مطلب: 1749

به "تالاب گاوخونی از شروع تا امروز" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "تالاب گاوخونی از شروع تا امروز"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید