ستاره رو به افول زندگی عشایری - مجله مستانه

عشایر ایل سنگسر سمنان که عظیم ترین راستا کوچ دنیا را به خود اختصاص داده اند، از جمله هواداران پروپاقرص کوچ و زندگی عشایری هستند که سبک زندگی آنها برکات زیادی هم برای این آب و خا ک داشته و در بالا بردن میزان فراوری داخلی تاثیر به سزایی دارد.

مؤثر بودن در فراوری ملی (انواع لبنیات) فقط یکی از مزایای زندگی عشایری است و این نوع زندگی به خاطر اصالت، کوچ ، تردد و زندگی در طبیعت، جاذبه ای منحصربه فرد است که می تواند با جذب گردشگران، سهم زیادی هم در توسعه و رونق گردشگری داشته باشد. خاستگاه اصلی ایل سنگسر شهرستان مهدیشهر در استان سمنان است.

هر ساله با فرا رسیدن اردیبهشت زیبا به نیمه هایش ایل سنگسر هم کوچ بهاره خود را آغاز می نماید و پاییز هم که به نیمه می رسد، کوچ پاییزه اش آغاز می شود تا خود را برای ییلاق و قشلاق به مناطقی در استان های خراسان شمالی، سمنان، مازندران، قزوین، البرز و گلستان برساند.

با این حساب از همین حالا می توان صدای گوشنواز زنگوله بزغاله ها و هی هی چوپانان و عشایر را از دل طبیعت با صفای نیمه شمالی کشور و راستاهای ایل رو شنید و برای تماشای شان به دل طبیعت زد.

در سال های اخیر این سنت و سبک زندگی زیبا در میان ایل عشایر به خاطر سختی ها و زیاندهی فراوان دستخوش تغییراتی شده و گاهی بچه ها عشایر به جای تجربه سفر در دامان طبیعت شاهد کوچ ماشینی هستند. بعضی عشایر هم به طور کل عطای این سبک زندگی را به لقایش بخشیده و آن را کنار گذاشته اند.

خشکسالی، افزایش شدید و پرتکرار قیمت نهاده ها و داروهای دامی طی سال های گذشته، افزایش چند برابری دستمزد نیروی کار، هزینه حمل و نقل و دیگر امور مرتبط با دام ها باعث شده تا عشایر با مسائل زیادی به ویژه در یک سال اخیر روبرو شده و انگیزه شان برای ادامه دادن این سبک زندگی کمرنگ تر از همواره شود.

روندی که اگر به آن رسیدگی نشود، نه تنها باعث کاهش زیاد فراوریات لبنی و گوشتی کشور می شود که یک سبک زندگی اصیل و جذاب ایرانی را هم در معرض نابودی قرار داده و یکی از فرصت های مهم گردشگری را از این سرزمین زیبا می گیرد.

ثبت در فهرست آثار ملی

هانی رستگاران، مسؤول ثبت آثار و حرایم میراث ملی استان سمنان با اشاره به تفاوت فرهنگ عشایری در نقاط مختلف ایران به جام جم می گوید:فرهنگ عشایری در ایران در هر نقطه ای از کشور تقریبا یک ریشه تعیین دارد، ولی در زیرشاخه ها خیلی با هم متفاوتند. به طول مثال نوع لبنیات فراوریی عشایر سنگسر با فرآیند فراوری لبنیات در طالقان و عشایر بختیاری و ایلامی متفاوت است و این با توجه به رمه هایی است که دارند، همچنین موقعیت هایی که ساکن می شوند و مقوله گرما، سرما و... .

رستگاران با اشاره به ثبت بعضی شیوه های تهیه لبنیات سنگسری ها در آثار ملی می افزاید:در حوزه لبنیات سنگسر به طور تعیین چند نوع لبنیات داریم که در فهرست آثار ملی ناملموس قرار گرفته و از جمله آنها می توان به آرشه اشاره نمود که قدمتی 700ساله دارد و به خاطر انرژی زا بودن، در ییلاقات و چراگاه ها استفاده می شود تا عشایر انرژی کافی برای طی راستا داشته باشند. چیکو نیز یک عنصر لبنی بسیار مقوی و پرکلسیم در ایل سنگسر است که از کشک و شیر تهیه می شود و آن را در جای دیگری نمی بینیم. غذای بسیار مطرح دیگری در ایل سنگسر وجود دارد به نام دیگی که از گوشت تازه و چربی طبیعی تهیه می شود. خوراکی دیگری در ایل سنگسر وجود دارد که هشت نوع لبنیات را دربر می گیرد و ثبت ملی شده و شامل شیوه سنتی تهیه کشک، کره و پنیر است. این خوراکی ترکیبی اکنون در حال تفکیک است تا در صورت امکان در قالب یک بسته به گردشگران ارائه شود. در سنگسر همچنین حدود 120نوع نان شناسایی شده که برای 41 گونه آن پرونده مطالعاتی تهیه شده و 12نوع آن در فهرست آثار ناملموس کشور تحت عنوان شیوه تهیه نان های سنتی قرار گرفته است.

ایل راه سنگسر می تواند ثبت دنیای شود

دو بخش از زندگی ایل سنگسر هم در سال 98 به ثبت ملی رسید؛ اولی شیوه برپایی گوت (سیاه چادر) است و دیگری ایل راه یا راستا کوچ عشایر سنگسر.

مسؤول ثبت آثارملی و حرایم استان سمنان می گوید: راستا کوچ سنگسری ها مقوله جذابی است که آن را به راحتی می توانیم در راستا ثبت دنیای قرار دهیم چون طول راستا کوچ عشایر سنگسر از سه راستا جنوب و شمال استان خراسان و استان گلستان آغاز می شود و دارای وجهه تاریخی و فرهنگی گسترده ای است.

رستگاران درخصوص (گوت ها) سیاه چادرهای ایل سنگسر هم می گوید: این سیاه چادرها از ریسیدن موی بز و با منافذی در سطح آنها بافته می شود که هوا در آن جریان دارد و متفاوت از چادرهای عشایر سایر نقاط کشور است. این گوت ها طوری بافته می شوند که افراد را از گرما و سرما و حوادث قعری محافظت می نمایند. داخل گوت ها با دست بافته های دارای نقش و نگار زنان ایل عشایر تزئین می شود و فضای داخل سیاه چادرها به محل پذیرایی از مهمانان، خانواده و آشپزخانه تفکیک می شود.

او با بیان این که وجهه پررنگ سنگسر در حوزه فرهنگ عامه و میراث ناملموس بیشتر در حوزه خوراکی ها، پوشاک و آیین های مرتبط با آداب و سنن مذهبی است، تاکید می نماید که هیچ منطقه ای در استان سمنان به اندازه سنگسر در حوزه فراوری لبنیات پررنگ نیست. از سویی درخصوص میراث ناملموس، مردم شناسی و فرهنگ در میان عشایر سنگسر زیرمجموعه های متعددی وجود دارد که درخور توجه و مطالعه است. استان ها به واسطه نوع اقلیم و بوم منطقه و پیشینه مردم شان در حوزه آداب و سنن و رفتارها، تفاوت هایی با هم دارند که همین تفاوت ها و تضادها هر کدام از این شهرها را به لحاظ داشته های خودشان و آیتم های فرهنگی که در آن موجود است، زیبا می نماید و عمده این شیوه ها و آداب و رسوم هم به مناطق روستایی برمی شود و در مناطق شهری خیلی کم پیش می آید که ما یکی از آداب و رسوم و سنن قدیمی را حفظ نموده باشیم و دستخوش تغییر نشده باشد.

گوشت و لبنیات با کیفیت بالا و تنوع بسیار

مدیرکل امور عشایری استان سمنان با بیان این که جمعیت دام عشایر استان 3.25 درصد کل جمعیت عشایر کشور را شامل می شود، می گوید: عشایر ایل سنگسر با قدمت چندین هزارساله یک نژاد منحصر به فرد و مقاوم در مقابل خشکسالی است که 38درصد خانوار عشایر استان را به خود اختصاص داده اند. تعداد جمعیت خانوار این ایل 5023 نفر و تعداد دام هایشان هم بیش از 569هزار راس است و 53درصد جمعیت دامی استان را به خود اختصاص داده اند.

محمد سعیدی با بیان این که لبنیات و گوشت فراوریی عشایر ایل سنگسر از لحاظ کیفیت منحصر و ممتاز است، به جام جم می گوید: دلیل این کیفیت بالا، راستا کوچ طولانی دام ها و تغذیه آنها از انواع علوفه مرتعی تازه و معطر و بدون سم است که سبب بالارفتن کیفیت محصولات دامی می شود. از سویی، بعضی فرآورده های لبنی مانند آرشه و چیکو منحصر به عشایر ایل سنگسر است و در استان های دیگر دیده نمی شود. در فراوری این محصولات از حرارت زیاد استفاده می شود و این حرارت بالا باعث می شود از لحاظ بهداشتی بسیاری از عوامل بیماری زا از بین برود و موازین بهداشتی به خوبی رعایت شود. تنوع محصولات لبنی هم بسیار زیاد است و تقریبا تا 32 نوع فرآورده اصلی از مشتق گیری ماست و پنیر تهیه می شود.

پس چرا صادرات نداریم؟

مدیرکل امور عشایری استان سمنان با بیان این که عشایر ایل سنگسر می توانند سالانه حدود 5000تن گوشت قرمز و 4500تن لبنیات فراوری نمایند، می گوید: بخش زیادی از این فراوریات مصرف خانوار است و درخصوص صادرات به دلیل تهیه خانگی محصولات، کار چندانی انجام نشده است. صادرات رسمی به مجوزهای بهداشتی و رفع کردن موانع فراوری و شناسنامه دار کردن محصولات احتیاج دارد. البته محصولات سنگسری هم اکنون نیز به صورت چمدانی به مناطق مختلف کشور و حتی خارج از کشور صادر می شود و عمده جامعه هدف آن کسانی هستند که این لبنیات را می شناسند. پوشاک مردان عشایر توسط زنان عشایر و عمدتا از پشم و مو و پوست دام های این عشایر بافته می شود. سعیدی با بیان این موضوع به برگزاری جشنواره ایل سنگسری برای آشنایی همگان با فرهنگ ایل عشایری و معرفی محصولات دامی و صنایع دستی آنها در سال های گذشته اشاره نموده و می گوید: این جشنواره در یکی دو سال اخیر به دلیل کرونا برگزار نشده است.

مشکل مهم عشایر

مدیرکل امور عشایری سمنان از نبود قیمت گذاری پایه برای محصولات ایل عشایر به عنوان یکی از مسائل اساسی این ایل هم نام برده و می گوید: در حال حاضر قیمت گذاری بر اساس شرایط عرضه و تقاضا اتفاق می افتد و در خشکسالی، ترسالی و بحران هایی از این قبیل به شدت تحت تاثیر قرار می گیرد. حتی گاهی قیمت بازار با قیمت تمام شده محصولات تفاوت زیادی دارد که فراوری را برای عشایر بی صرفه می نماید.

ضرر هنگفت در انتظار دامداران

اسماعیل پارسا، رئیس هیات مدیره شرکت تعاونی عشایر مهدیشهر نیز با اشاره به خشکسالی و کاهش شدید جمعیت گوسفندان می گوید: هزینه حمل دام در سال 99 طی سه مرحله و هر مرحله 30درصد افزایش سرسام آور داشته است. هر بلوک 500 راسی 25میلیون تومان هزینه حمل دارد. هزینه آبرسانی با تانکر هم در هر 50کیلومتر حدود 700 ـ600هزار تومان شده و قیمت علوفه هم بالاست. از سویی، ارزش پول ملی پایین آمده و چوپانان افغان ارزش پول خودشان را مقایسه می نمایند. هر بلوک گوسفند، سه چوپان می خواهد و دستمزد هر چوپان هفت میلیون تومان شده که ما در سال باید 250میلیون تومان برای یک بلوک گله 500راسی هزینه چوپان بدهیم. در مقابل قیمت گوشت نسبت به نهاده ها، داروهای دامی و سموم افزایش چندانی نداشته، حال آن که یک شیشه ترامایسین که 40ـ35هزار تومان بوده الان 150هزار تومان شده است. دولت هم خرید گوشت را به طور تضمینی انجام نمی دهد. هزینه های دامی ازجمله علوفه و دستمزد و ... صددرصد و قیمت گوشت 20ـ15درصد افزایش داشته است. درحالی که اگر قیمت تمام شده گوشت را الان برای دامدار حساب نمایند 180هزار تومان است. با این حساب اگر خود دولت و پشتیبانی امور دام سال جاری وارد نشوند و در موضوع نقدینگی و علوفه یاری ننمایند با وجود کاهش حجمی بره ها، دامداران دچار ضرر و زیان زیادی خواهند شد.

شهربانو خسروی - جام جم سمنان